ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

سبک‌شناسی لایه ایدئولوژیکِ اشعار اقبال لاهوری در ماهنامه طلوع اسلام

صفحه (69 - 88)
یوسف حیدرنژاد ، خدیجه عالمی (نویسنده مسئول)، نورالدین نعمتی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: مسلمانان شبه قاره هند در قرن بیستم میلادی از شیوه های متعددی برای تثبیت هویت اسلامی و تشکیل پاکستان بهره بردند. یکی از این روشها بازتاب عقیده و فرهنگ اسلامی در ماهنامه های متعدد از جمله ماهنامه طلوع اسلام بود. این ماهنامه در سال 1935م بنابر اشاره اقبال لاهوری تأسیس شد. اشعار بازتاب یافته او در ماهنامه طلوع اسلام در سطح واژگان، روایتگر گونه ای ایدئولوژی و اندیشه سیاسی بود که زمینه ساز جدایی پاکستان از هند گردید. از این رو این سوال مطرح است که لایه ایدئولوژیک اشعار اقبال لاهوری چه کارکردهایی در ماهنامه طلوع اسلام داشته است؟

روش مطالعه: مقاله با استفاده از چارچوب نظری سبک‌شناسی لایه ای نگارش یافته است. سبک‌شناسی لایه ای، روشی است که اشعار و متون را در پنج لایه آوایی، واژگان، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک مورد تحلیل قرار می‌دهد.

یافته ها: به نظر میرسد فلسفه موسوم به «خودی» متعلق به اقبال لاهوری، بیشترین بسامد را در اشعار موجود در ماهنامه طلوع اسلام داشته است. فلسفه «خودی» دارای سه مؤلفه ی اساسی است. مؤلفه اول دوگانه «خودی – بی‌خودی» است. خودی بیانگر هویت فردی و بی‌خودی نشانگر هویت اجتماعی است. مؤلفه دوم با عنوان «مفهوم امام»، نشانگر مقوله بندی سیاسی جامعه مسلمان در قالب نظریه مرکز ملت و در حقیقت زمینه ساز تشکیل پاکستان شد. مؤلفه سوم «دیگری» است که در قالب تمدنی معنا یافته و مواجهه اسلام و غرب را صورتبندی نموده است.

نتیجه گیری: فعالان ماهنامه طلوع اسلام با استفاده از رمزگان ایدئولوژیک موجود در لایه واژگانِ اشعار اقبال لاهوری و شاگردان وی (از جمله اسد ملتانی) به بسط و مقوله بندی فلسفه «خودی» در راستای تثبیت هویت اجتماعی مسلمانان شبه قاره هند و زمینه چینی برای جدایی و تشکیل پاکستان دست زدند. در این راستا سه کارکرد ایدئولوژیک «هویت‌سازی، غیریت‌سازی و آگاهی‌بخشی دینی» در لایه واژگان اشعار اقبال لاهوری در ماهنامه طلوع اسلام قابل مشاهده است.

کلمات کلیدی
سبک شناسی , لایه ایدئولوژیک , لایه واژگان , اقبال لاهوری , ماهنامه طلوع اسلام

• ا-ج. (فوریه 1939). «تنقید و تبصره»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد دوم، شماره دهم، صص 12-16.
• پرویز، غلام احمد. (2002). معراج انسانیت، لاهور: طلوع اسلام ترست.
• پرویز، غلام احمد. (آپریل 1985). «مجلس قلندران اقبال»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 38، شماره 4، صص 57-64.
• جعفری، عقیل عباس. (2010). پاکستان کرونیکل، کراچی: ورثه.
• جهانگیریان، اکرم و منیژه فلاحی. (1401). «تحلیل سبک‌شناسی لایه ای اشعار سلمان هراتی»، فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، سال هجدهم، شماره سی و یکم، صص 21-35.
• چشتی بریلوی، یوسف سلیم. (سپتامبر 1936). «ضرب کلیم پر ایک طائرانه نظر»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 1، صص 59-74.
• چشتی، خان محمدیوسف‌خان سلیم. (اکتبر 1938). «تفسیر اسرار خودی»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 6، صص 22-25.
• چشتی، خان محمدیوسف‌خان سلیم. (جنوری 1939). «تفسیر اسرار خودی مبحث ششم»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 2، شماره 9، صص 77-83.
• چشتی، خان محمدیوسف‌خان سلیم. (نوامبر 1938). «تفسیر اسرار خودی مبحث ششم»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 7، صص 65-80.
• رستم، سعد. (2005). الفرق و المذاهب الاسلامیه منذ البدایات، دمشق: الاوائل للنشر و التوزیع.
• سیرهندی، احمد. (1383). مکتوبات امام ربانی، تصحیح حسن زارعی و ایوب گنجی، زاهدان: صدیقی.
• عالمی، خدیجه و یوسف حیدرنژاد. (1401). «تحلیل تاریخی مؤلفه های اصلاح جامعه در دیوان داراشکوه»، پژوهش‌های علوم تاریخی، سال 14، شماره 1، صص 53-69.
• عرب عامری، فاطمه؛ عبدالله حسن‌زاده میرعلی و یدالله شکری (1400) «تحلیل و بررسی مقامات حمیدی با رویکرد سبک‌شناسی لایه ای»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دوره 14، شماره 68، ص 217-240.
• فتوحی رود معجنی. (1390). سبک‌شناسی، نظریه ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
• کواکبیان، مصطفی و سیدمحمد احمدنژاد. (1401). «فلسفه سیاسی اقبال لاهوری با تأکید بر نظام سیاسی مورد نظر وی»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، سال 9، شماره 32، صص 79-101.
• لاهوری، محمداقبال. (1359). کلیات اشعار فارسی اقبال لاهوری، تهران: انتشارات جاویدان.
• لاهوری، محمداقبال. (1388). بازسازی اندیشه دینی در اسلام، ترجمه محمد بقائی ماکان، تهران: انتشارات فردوس.
• لاهوری، محمداقبال. (دسامبر 1938). «گهرهای نایاب»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 8، ص 41.
• ملتانی، اسد. (1991). اقبالیات اسد ملتانی، لاهور: اقبال آکادمی پاکستان.
• ملتانی، اسد. (بی‌تا). مرثیه اقبال، ملتان: اداره روزنامه شمس.
• ملتانی، اسد. (دسامبر 1939). «طلوع اسلام»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 2، شماره 8، ص 16.
• ملتانی، اسد. (نوامبر 1938). «ملت بی‌امام»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 7، ص 49.
• نویسنده نامعلوم. (اکتبر 1935). «تهدیه»، ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 1، ص 2.
• نویسنده نامعلوم. (جولای 1938). «صفحه آغازین» ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره3، ص 2.
• نویسنده نامعلوم. (دسامبر 1938). «صفحه آغازین» ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره 8، ص 2.
• نویسنده نامعلوم. (سپتامبر 1938). «صفحه آغازین» ماهنامه طلوع اسلام، جلد 1، شماره5، ص 2.
• الهی‌بخش، خادم حسین. (1421). القرآنیون و شبهاتهم حول السنه، الطائف: مکتبه الصدیق.
• Jackso, Roy. (2006). Fifty key figures in Islam. Taylor & Francis.
• Jalal, Ayesha .(2009). "Exploding communalism: the politics of Muslim Identity in South Asia", in Nationalist Movement in India: A Reader, Editor Śekhara Bandyopādhyāẏa, New Delhi: Oxford University Press, pp 179-198.
• Kaura, Uma . (1977). Muslims and Indian Nationalism: The Emergence of the Demand for India's Partition, 1928-40, New Delhi: Manohar.
• Kiernan, V.G. (2013). Poems from Iqbal: Renderings in English Verse with Comparative Urdu Text. Oxford University Press and Iqbal Academy Pakistan.
• Mir, Mustansir. (1990). Tulip in the desert: A selection of the poetry of Muhammad Iqbal. London: c.Hurts and Company, Publishers Ltd.
• Pritchett, Frances. (2000). Tarana-e-Hindi and Taranah-e-Milli: A Study in Contrasts. Columbia University Department of South Asian Studies.
• Rasheed, Shahid; Ahmad, Humaira. (2019). "Discourse on Nationalism: Political Ideologies of Two Muslim Intellectuals, Maulana Hussain Ahmad Madani and Allama Muhammad Iqbal". Journal of Islamic Thought and Civilization. 09 (2): 127–147.
• Schimmel, Annemarie. (1962). Gabriel's Wing: a study of the religious ideas of Sir Muhammad Iqbal. Brill Archive.
• Sevea, Iqbal Singh. (2012). The Political Philosophy of Muhammad Iqbal: Islam and Nationalism in Late Colonial India, Cambridge University Press.
• Taneja, V.R; Taneja, S. (2004). Educational thinkers. Atlantic Publishers & Dist.